Aan de slag met wederkerigheid en maatwerk in onderwijs voor professionals

Waar bij een bachelor of masteropleiding het initiatief voor het opzetten van een cursus uit het curriculum van een opleiding komt, kan het bij OvP ook ontstaan uit contact met het werkveld of op verzoek van contacten in het werkveld. Het initiatief voor het creëren van een cursus kan dan in een opleiding of departement genomen worden of gezamenlijk met het werkveld worden aangepakt (bekijk hoe dit eruitziet in een figuur).

Wederkerigheid

• Bij het bespreken van ontwikkelingen in praktijk en wetenschap die voor de praktijk relevant kunnen zijn met contacten in het werkveld kun je de vraag oproepen of en hoe je samen kunt optrekken om een vorm te vinden waarin je daarin van elkaar kunt leren.

Bij een initiële opleiding wordt de invulling van een cursus gestuurd doordat het in het geheel van het curriculum van de opleiding moet passen. Bij een OvP-cursus die geen onderdeel uitmaakt van een geaccrediteerde opleiding en niet hoeft te voldoen aan met een beroepsvereniging overeengekomen eindtermen, zijn die kaders er niet. Dat geeft ruimte om het programmaontwerp in co-creatie met deelnemers vorm te geven (Bovill & Bully, 2011). Een volledig gedicteerd curriculum past niet bij de behoeften van professionals (Merriam, 2002; Knowles et al., 2005) en geeft geen ruimte voor wederkerigheid, maar ook een volledig open curriculum waarin de deelnemers in controle zijn is lastig. Het geeft, met name bij open aanbod, te weinig houvast voor deelnemers om een besluit voor deelname te kunnen nemen en roept de vraag op waar ze voor betalen. 

Als het initiatief tot het creëren van aanbod een gezamenlijk streven is, ontstaat afstemming op behoeften in het werkveld in het proces van co-creatie. Als het initiatief voor het ontwikkelen van aanbod bij een opleiding ligt, kun je afstemming met het werkveld op doelen, werkvormen en ontwerp creëren om aan te sluiten op voorkennis en behoeften (Spedding, 2020). Je kunt je aanbod bepalen op basis van wat je het werkveld te bieden hebt, de impact die je wilt bereiken en de voorkennis en behoeften in het werkveld. Hoe krijg je zicht op dat laatste en hoe krijgen maatwerk en wederkerigheid dan vorm?

Wederkerigheid

• Geef het programma vorm samen met (vertegenwoordigers van) de doelgroep.
• Stem in een proces van co-creatie af wat de verschillende partijen kunnen inbrengen.
• Vorm een bij voorkeur divers (bijvoorbeeld qua werkveld) samengestelde groep waarin deelnemers van elkaar kunnen leren.
• Ga in de intakeprocedure na of en welke inbreng deelnemers kunnen hebben die voor de groep interessant kan zijn.
• Plan ruim de tijd voor de verschillende onderdelen in het programma, zodat interessante en relevante input of vragen van deelnemers besproken kunnen worden.
• Geef de pauzes zo vorm dat uitwisseling tussen deelnemers en docenten mogelijk is. Plan bijvoorbeeld een lunch of diner, zodat deelnemers bij elkaar zitten en de tijd niet gebruiken om hun mail te bekijken.

Maatwerk

• Indien de doelgroep afkomstig is uit één specifieke organisatie: check voorkennis en behoeften van de potentiële deelnemers bij de opdrachtgever en ook bij de potentiële deelnemers zelf (het perspectief van bedrijf en werknemer kan verschillen). Pas het ontwerp daarop aan vanuit je professionele kennis over inhoud en onderwijsontwerp en vanuit de impact die je wilt bereiken in het werkveld.
• Wanneer het gaat om een cursus met open inschrijving, check het programmaontwerp dan met contacten in het werkveld. Denk aan: een beroepsvereniging, alumni, contacten uit (onderzoeks)projecten, een vraag uitzetten in een LinkedIn-groep, een pre-intakegesprek waarin zij hun vragen kwijt kunnen.
• Ben helder in je informatie voor deelnemers over de cursus, zodat (potentiële) deelnemers weten wat ze kunnen verwachten.
• Vraag in een intakeprocedure naar verwachtingen, persoonlijke leerdoelen en voorkennis. Bij een langere leergang is een persoonlijk gesprek goed. Een intakeformulier kan goed werken bij kortere cursussen. Maar wees duidelijk over wat er binnen de cursus behandeld kan worden en wat niet. 
• Maak gebruik van de opgehaalde informatie in het programmaontwerp. Plan bijvoorbeeld in een langer lopend traject een leercontract om een individueel leertraject voor een deelnemer op te stellen. Of creëer keuzemodules, ruimte om een deel van het programma op basis van de opgehaalde informatie in te vullen, of open ruimte die pas in de loop van het programma wordt ingevuld.
• Ontwerp een programma dat rekening houdt met diversiteit in leerdoelen, voorkennis en ervaring, maar wel een duidelijke focus heeft.

Kies werkvormen en leeractiviteiten, zowel binnen als buiten bijeenkomsten, waarin wederkerigheid en maatwerk vormgegeven kunnen worden. Concentreer je daarbij op werkvormen waarin actieve deelname mogelijk is (Jarasova et al., 2017) en deelnemers hun aanpak kunnen toetsen aan anderen (Transformatief leren, Mezirow in Merriam, 2017). 

Maatwerk betekent niet dat er alleen individuele leeractiviteiten mogelijk zijn. Ook in groepswerkvormen kunnen individuele leerdoelen behaald worden. Het is de kunst van een docent om individuele leerdoelen te kennen en deze in plenaire besprekingen soms expliciet te adresseren (zie bij begeleiding).

Wederkerigheid

• Maak gebruik van werkvormen en leeractiviteiten waarin inbreng van deelnemers en uitwisseling tussen deelnemers mogelijk is. Bijvoorbeeld door discussie- en dialoogwerkvormen, besprekingen van casussen uit de werkpraktijk van deelnemers, of onderdelen waarin deelnemers zelf presenteren. 
• Creëer opdrachten waarin deelnemers praktijkmateriaal inbrengen en wat zij ontwikkelen direct in de praktijk kunnen toepassen, waardoor ook binnen de cursus zicht ontstaat op de toepasbaarheid van het leermateriaal.
• Varieer in groepssamenstelling waardoor deelnemers meerdere anderen leren kennen.
• Creëer een werkvorm waarin deelnemers contact hebben met het werkveld buiten hun eigen organisatie. Bijvoorbeeld door alumni van een leergang te betrekken als intervisiebegeleider van de huidige leergang, of door opdrachten te geven waarin ze bij een andere organisatie binnen moeten kijken.
• Creëer een living lab* waarin deelnemers uit het werkveld en onderzoekers samen werken aan een maatschappelijk vraagstuk.

Maatwerk

• Gebruik werkvormen en leeractiviteiten die rekening houden met diversiteit in leerdoelen, voorkennis en ervaring. Bijvoorbeeld door individuele leertrajecten (bijvoorbeeld een eigen pakket literatuur naast wat alle deelnemers doen of persoonlijke projecten) of individuele begeleiding (bijvoorbeeld coachgesprekken) als onderdeel in het programma te plannen.
• Plan werkvormen in waarin in een kleine groep uitgewisseld kan worden, zodat deelnemers hun eigen werkpraktijk en leervragen kunnen inbrengen.
• Bij niet-geaccrediteerd onderwijs is voor deelnemers het afsluiten van OvP met een formele toets niet zo relevant. Veeleer willen ze weten of ze hun leerdoelen hebben behaald en ervaren dat ze het geleerde kunnen toepassen in de praktijk. Producten die de persoonlijke leerwinst zichtbaar maken zijn bijvoorbeeld: Het laten werken aan concrete producten die in de praktijk kunnen worden ingezet werkt daarom beter, bijvoorbeeld, een beleidsdocument, of een activiteiten plan voor de toekomst. 

* Een living lab bevindt zich op een afgebakende locatie waarin verschillende partijen gezamenlijk werken aan een innovatieve oplossing in een levensechte setting. De ‘real-life’ omgeving is nodig om innovatieve oplossingen te ontwikkelen die in de complexiteit van het echte leven en de dagelijkse praktijk kunnen overleven. 

Het begeleiden van volwassen lerenden vraagt om flexibiliteit en sensitiviteit bij de begeleider. Het vraagt veel kennis van het onderwerp en enig zicht op de praktijk om in te kunnen spelen op de vragen waar deelnemers mee komen.

Wederkerigheid

• Combineer een gelijkwaardige uitwisseling over kennis en ervaring met het confronteren van het besprokene met modellen/theorie.
• Geef ruimte aan wat er in de groep gebeurt (discussie, vragen, ingebrachte casussen) en stuur tegelijkertijd op rendement en het bereiken van de leerdoelen.
• Registreer als vragen te veel afwijken van de doelen van de cursus. Breng de groep terug naar de kern van de cursus.
• Laat deelnemers (die soms zeer ervaren zijn en een hoge status hebben) kritisch naar hun routines kijken en breng ze uit hun comfortzone als dat nodig is, zonder dat ze gezichtsverlies leiden in de groep. 
• Verdeel de aandacht over de groep.
• Maak een keuze in de overvloedige wensen van de deelnemers.
• Vraag deelnemers in (plenaire) sessies in te brengen vanuit hun werkpraktijk en ervaring.

Maatwerk

• Betrek in plenaire sessies wat je weet van de individuele deelnemers: adresseer waar dat mogelijk is de individuele leervragen van deelnemers door bepaalde input voor die leervragen aan te duiden, verwijs naar de context waar deelnemers werken e.d..
• Wees sensitief voor de behoeften die er in een groep leven. Wees flexibel in wat wanneer gebeurt, afhankelijk van de behoeften en kennis van de deelnemers. Wees in staat en bereid om af te wijken van je programma, zonder de leerdoelen uit het oog te verliezen. 
• Wees een expert in het onderwerp, zodat je input kunt geven aan de deelnemers, ook als je afwijkt van het programma.
• Wees helder over waar je bent in het programma en welke keuzes je gaandeweg maakt, zodat deelnemers het vertrouwen houden dat het programma hen op gaat leveren.

Bij de afronding van een cursus is er ruimte om opnieuw vorm te geven aan wederkerigheid en maatwerk. 

Wederkerigheid

• Organiseer de overdracht van competenties van de cursusomgeving naar de praktijk. Bijvoorbeeld door deelnemers te laten formuleren wat ze in de komende 6 maanden willen doen met wat ze hebben geleerd.
• Organiseer behoud van de community door bijvoorbeeld een gezamenlijke LinkedIn-groep of de vorming van een intervisiegroep voor te stellen.
• Organiseer een terugkommoment tijdens welke voortgang en resultaten van de cursus besproken kunnen worden, bijvoorbeeld in de vorm van intervisie. Dat geeft je tegelijkertijd zicht op de toepasbaarheid van de cursusinhoud.
• Evalueer de impact door na een aantal maanden te vragen naar de resultaten die deelnemers met het geleerde bereikt hebben in de praktijk.
• Vraag deelnemers of je in het initiële onderwijs gebruik kunt maken van materiaal dat zij hebben ingebracht.

Maatwerk

• Evalueer of de deelnemers de leerdoelen hebben bereikt die ze voor zichzelf hadden gesteld. Welke nieuwe vragen zijn er ontstaan die wellicht aanleiding zijn voor volgend aanbod? Is er bijvoorbeeld behoefte aan individueel advies?