Op school aan de slag met kritisch denken? ‘Bedenk eerst wat dat precies is’.

Kritisch kunnen denken wordt steeds belangrijker. Ook tijdens de coronacrisis kwam dit naar voren; dagelijks zagen we de gevolgen van complottheorieën en hoorden we de roep om meer aandacht voor kritisch denken. Maar hoe zorg je ervoor dat jouw leerlingen kritische denkers worden? Daarvoor is het belangrijk om éérst zelf goed te begrijpen wat kritisch denken is, zeggen onderwijswetenschapper Eva Janssen en onderwijskundig adviseur Steven Raaijmakers. In dit artikel vertellen ze hoe je naar kritisch denken kunt kijken, en hoe zij docenten in het voortgezet onderwijs hierbij kunnen helpen.

Wat is kritisch denken?

Als je deze vraag aan meerdere mensen stelt, krijg je heel verschillende antwoorden. De één vindt dat het betekent dat je niet alles zomaar voor waar moet aannemen. Maar een ander vindt dat je je juíst voor alles moet openstellen. Stel je eens voor dat op school de ene leraar de leerlingen vertelt dat je vooral voor alles moet openstaan, terwijl de andere docent vertelt dat ze overal vraagtekens bij moeten zetten. Dat zal heel verwarrend zijn voor leerlingen. Daarom is het handig om het eerst als school eens te zijn over wat kritisch denken is.

Ook voor wetenschappers is dit lastig. Toch is het gelukt om tot enige consensus te komen over de kern van kritisch denken (Facione, 1990). Dit artikel is inmiddels vrij bekend, en vormt de basis voor het model dat Eva en Steven maakten om te gebruiken in het voortgezet onderwijs. In dit model bestaat kritisch denken uit drie onderdelen: vaardigheden, disposities en kennis.

(Denk)vaardigheden

Om goed kritisch te kunnen denken, heb je een set aan vaardigheden nodig. In het model onderscheiden we daarom zes kritische denkvaardigheden. Zo moet je bijvoorbeeld de juiste conclusies kunnen trekken op basis van de beschikbare informatie of moet je informatie goed kunnen analyseren. De vaardigheden gaan over het kunnen.

Disposities

Daarnaast heb je bepaalde disposities nodig. We noemen ze ook wel denkhoudingen, want ze hebben te maken met je houding tegenover denken of kennis. In hoeverre wil jij écht weten hoe het zit? Sta je open voor uiteenlopende opvattingen? De disposities gaan dus vooral over het willen. Overigens zijn zowel vaardigheden als disposities belangrijk voor kritisch denken.

Kennis

Als laatste is kennis onontbeerlijk voor kritisch denken. Het is moeilijk om kritisch na te denken over kernenergie als je er weinig vanaf weet.

Het model als bril

Vaardigheden, disposities en kennis vormen dus de kern van kritisch denken. Als je die alle drie bezit, zul je een hele goede kritische denker zijn. Maar niet alle vaardigheden en houdingen zijn even belangrijk als je ze per vak bekijkt. Zo kan bij natuurkunde het analyseren van informatie heel belangrijk zijn, terwijl dit bij een ander vak juist minder van belang is. Ook kunnen ze net een wat andere betekenis hebben: evalueren gaat bij geschiedenis vooral over het beoordelen van bronnen terwijl het bij natuurkunde meer gaat over hoe goed een experiment is uitgevoerd.

Het model werkt als een bril is waarmee je naar je vak kunt kijken. Je zult de verschillende onderdelen van kritisch denken gaan herkennen, zodat je die uiteindelijk meer expliciet aan bod kunt laten komen in de les.

Aan de slag met kritisch denken in je klas

Ook al staat kritisch denken bij veel scholen hoog op de agenda, vaak is het onduidelijk hoe je dit precies aanpakt in de klas. Zo wordt op veel scholen inmiddels stilgestaan bij de betrouwbaarheid van bronnen op internet of het herkennen van nepnieuws, maar is structurele aandacht voor kritisch denken schaars. Dat is niet zo gek, want om er structurele aandacht aan te kunnen geven moet je eerst helder hebben wat kritisch denken betekent voor jullie als school.

Waarschijnlijk ben je het wel snel eens over één ding: je wilt dat je leerlingen goede kritische denkers worden. Steven en Eva ontwikkelden daarom een training om docenten hierbij te helpen. In deze training is de eerste stap om samen helder te krijgen wat bedoeld wordt met kritisch denken. Daarna kijk je welke onderdelen van kritisch denken je terugziet in jouw vak. Meestal komen er wel onderdelen aan bod in de les, maar zitten die verborgen in het materiaal. Daarom halen we die onderdelen in de laatste stap naar boven. We kijken hoe je dit lesmateriaal verder kunt verbeteren, zodat het je leerlingen optimaal helpt om kritisch te leren denken.

Pilot op Groevenbeek College

Op het Groevenbeek College in Ermelo hebben we onze nieuwe training uitgeprobeerd. We begonnen met samen nadenken over wat kritisch denken is, en gebruikten het model als bril om naar je vak te kijken. Er ontstonden goede discussies over wat kritisch denken is en hoe je dit bij leerlingen kunt stimuleren. De docenten zelf waren blij om wat houvast te krijgen vanuit de wetenschap. Zo gaf het model hen woorden om hun ideeën over kritisch denken expliciet te maken, en herkenden zij welke onderdelen van kritisch denken al aanwezig waren in hun lessen. Door kleine aanpassingen konden zij dit nóg explicieter terug laten komen in de les. Zo wordt het kritisch denken van leerlingen extra gestimuleerd; niet door aparte projecten, maar geïntegreerd in de les.