Met alle vakken bijdragen aan de onderzoeksvaardigheid van leerlingen
Havo- en vwo-leerlingen komen bij veel vakken in aanraking met onderzoeksvaardigheden. Maar hoe zorg je ervoor dat leerlingen deze vaardigheden in samenhang leren inzetten voor het oplossen van vakinhoudelijke en praktische problemen?
De Gomarus Scholengemeenschap uit Gorinchem ging met die vraag aan de slag, en ontwikkelde met hun docententeam een onderzoeksleerlijn die leerlingen in alle vakken laat ervaren wat onderzoek doen is. In dit artikel lees je welke stappen zij hebben gemaakt in dit ontwikkelproces, én wat hen nog te doen staat.
Het belang van onderzoeksvaardigheden
Onderzoeksvaardigheden horen bij de gereedschapskist van elke hoger opgeleide beroepsbeoefenaar, want deze vaardigheden gebruik je voortdurend. Bijvoorbeeld om vakkennis op waarde te schatten, te integreren en toe te passen, en om vakspecifieke problemen op te lossen.
Dit vraagt om een manier van denken waar in het funderend onderwijs al de basis moet worden gelegd. Want onderzoeksmatig denken ontwikkel je niet met één lessenreeks of project, maar moet door de jaren heen vaker aan bod komen volgens het principe van geleide oefening in meerdere contexten die geleidelijk opbouwen in complexiteit.
Verschillen tussen vakken?
Onderzoeksvaardigheden zijn tot op zekere hoogte gelijk voor de verschillende vakken. In de kern gaat het immers om het beredeneren van een onderzoeksvraag, en het redeneren van vraag naar antwoord. Daarbij hoort een onderzoeksproces met fasen die per vak niet wezenlijk van elkaar verschillen (zie figuur hieronder). Alleen in de uitwerking komen vakspecifieke benaderingen kijken, zoals bij het verzamelen en analyseren van onderzoeksgegevens.
Samen optrekken; knap moeilijk
Vanwege deze grote overeenkomsten ligt het voor de hand dat vak(domeinen) samen optrekken. Dat biedt de kans om leerlingen een basis mee te geven in onderzoeksvaardigheden die ze in verschillende vakken kunnen inzetten. Daar komt bij dat zelf onderzoek doen binnen een schoolvak leerlingen diepgaand kennis laat maken met een vakdomein, wat goed is voor de motivatie én bij het oriënteren op een vervolgstudie.
Maar dat samen optrekken blijkt in de praktijk nog knap moeilijk. Niet alleen door de afstemming tussen vaksecties, maar ook door de afstemming tussen jaarlagen (onder- en bovenbouw). Er bestaat bovendien geen blauwdruk voor hoe je daarvoor de handen op elkaar krijgt én houdt.
Toch zijn er in Nederland tal van scholen die in de afgelopen jaren een vakoverstijgende onderzoeksleerlijn ontwikkeld hebben, omdat zij zien dat leerlingen een sterke onderzoeksmatige basis nodig hebben om in het hoger onderwijs een goede start te kunnen maken. De Gomarus Scholengemeenschap is één van deze scholen.
De casus van Gomarus
Startpostie
Op de Gomarus had het profielwerkstuk al een duidelijke plek in het onderwijsprogramma, maar er was nog geen sprake van een onderzoeksleerlijn naar het pws toe. Zo was er weinig afstemming tussen vaksecties, werden niet dezelfde onderzoekstermen gebruikt en golden er verschillende eisen waaraan een onderzoeksverslag moest voldoen.
Ook was de school zoekende hoe er binnen het pws recht gedaan kon worden aan het verschil tussen havo en vwo. Het pws was voornamelijk gericht op theoriegericht onderzoek, en niet op ontwerpgericht onderzoek. De Gomarus school zag veel potentie in het idee om ruimte te maken voor leerlingen die een ontwerp centraal wilde stellen en daar een onderzoek aan koppelen (ontwerpgericht onderzoek).
Aanpak en stappen
De Gomarus scholengemeenschap heeft afgelopen twee jaar belangrijke stappen gezet om tot een gedragen doorlopende leerlijn te komen, met hulp van adviseurs van Onderwijsadvies & Training.
Er is eerst een voorhoedegroep gevormd met coördinatoren/schoolleiders en docenten havo/vwo uit alle vakdomeinen (zowel onder- als bovenbouw). Deze voorhoedegroep heeft met elkaar een visie en nieuw onderwijs ontwikkeld, en gewerkt aan de eigen bekwaamheden op het vlak van leren onderzoeken en ontwerpen. Deze groep is met elkaar het commitment aangegaan om hier twee jaar lang samen aan te werken.
Het samenwerken gebeurde deels op eigen kracht in kleinere ontwikkelteams, en deels onder begeleiding van Onderwijsadvies & Training. Zo verzorgde O&T een leergang van acht bijeenkomsten, waarin werd gewerkt aan het ontwikkelen van de leerlijn en aan de ontwikkeling van de didactische bekwaamheden van de leden van de voorhoedegroep. Denk aan bekwaamheden in het ontwikkelen van onderzoeks- en ontwerptaken en het begeleiden en beoordelen van leerlingen bij de uitvoering daarvan.
Wat is er tot nu toe bereikt?
De voorhoedegroep heeft met elkaar de fundamenten gelegd voor een vakoverstijgende leerlijn: een in de vakken ingebed aanbod van onderwijs in onderzoeken en ontwerpen, van brugklas tot profielwerkstuk.
Elk groepslid heeft in de afgelopen twee jaar ervaring opgedaan met het ontwikkelen van opdrachten en het begeleiden van leerlingen bij de uitvoering daarvan. Deze didactische ervaring is een noodzakelijke voorwaarde om de leerlijn verder uit te kunnen werken én in de lessen in praktijk te brengen. Eén van de eerste stappen was het in kaart brengen van het al bestaande aanbod van onderzoeks- en ontwerptaken in de vakken (zie foto). Vervolgens heeft de voorhoedegroep met elkaar de gewenste leeropbrengsten beschreven. De focus lag deze projectperiode op het definiëren van het eindniveau: wat willen we dat leerlingen kunnen t.a.v. onderzoeken en ontwerpen bij het pws in havo en vwo?
Het ontwikkelproces heeft tot nu toe de volgende producten opgeleverd:
- Eén onderzoekstaal: een omschrijving van de onderzoeks- en ontwerpstappen voor alle vakken, en de eisen waaraan leerlingen per stap moeten voldoen.
- Rubrics voor havo en vwo, uitgesplitst naar theoriegericht onderzoek en ontwerp met ontwerpgericht onderzoek.
- Een herzien pws-boekje voor leerlingen, met een uitsplitsing naar theoriegericht onderzoek en ontwerp met ontwerpgericht onderzoek.
- Een leerlijnoverzicht: een schematische chronologische weergave van alle onderzoeks- en ontwerpopdrachten in de verschillende vakken van brugklas tot profielwerkstuk.
- Nieuwe onderzoeks- en ontwerpopdrachten gekoppeld aan de verschillende vakdomeinen die ingezet kunnen worden om leerlingen voor te bereiden op het pws (van leerjaar 1 tot 5).
Wat staat de school nog te doen?
Hoewel de school al veel heeft bereikt, is er ook nog werk aan de winkel. De voorhoedegroep (ontwikkelteam) heeft een duidelijke agenda opgesteld voor de volgende fase, die bestaat uit vier aandachtspunten:
- Het bij elkaar houden van het ontwikkelteam, aangestuurd door een leerlijncoördinator.
- Verder gaan met de ontwikkeling van de onderzoeks- en ontwerpleerlijn: vanuit het eindniveau moet een terugvertaling gemaakt worden naar de onderbouw: rubrics opstellen en vervolgens het evalueren en bijstellen van het bestaande aanbod van onderzoeks- en ontwerpopdrachten in de onderbouw. Denk aan: het aantal opdrachten (niet teveel / niet te weinig), de spreiding daarvan (niet teveel tegelijk / niet te grote intervallen) en hoe ze op elkaar aansluiten (cross verwijzingen tussen vakken).
- Verdergaan met het creëren van draagvlak: collega’s in de vaksecties meenemen in het proces en het plan voor ontwikkeling en invoering van de onderzoeks- en ontwerpleerlijn.
- Competentie-ontwikkeling uitbreiden naar collega’s buiten het ontwikkelteam. Ook zij moeten toegerust worden om zelf binnen hun eigen vak leerlingen te begeleiden bij onderzoeks- en ontwerpopdrachten.
Didactische bouwstenen om tot een onderzoeksleerlijn te komen
De Gomarus Scholengemeenschap heeft tijdens hun ontwikkelproces gebruikgemaakt van het handboek ‘Eureka! Didactiek voor leren onderzoeken in vwo én havo.’ Dit handboek bevat de didactische bouwstenen waarmee docententeams zelf een onderzoeksleerlijn kunnen ontwikkelen. Een van deze bouwstenen is het zogenaamde Keuzemenu onderzoek, dat leerlingen helpt bij het formuleren van een heldere onderzoeksvraag.
Tot besluit
Het ontwikkelen en invoeren van een onderzoeksleerlijn ingebed in het vakonderwijs is geen eenvoudige uitdaging voor scholen. Het vergt een lange adem, en commitment in alle lagen van de schoolorganisatie. Met de werkwijze die Gomarus heeft toegepast, leg je als school een stevig fundament voor een gedragen onderzoeksleerlijn binnen school.
Dat is niet alleen de juiste weg om een lastig onderdeel uit de examenprogramma’s van afzonderlijke vakken te borgen in het onderwijs. Het is vooral een goede manier om leerlingen een stevige basis mee te geven voor het hoger onderwijs. En dat is ook iets waarop je je als school kan profileren.
Houvast nodig?
Zoek je zelf ook meer houvast bij het ontwikkelen en invoeren van een vakoverstijgende onderzoeksleerlijn in havo en vwo? Bestel dan het handboek Eureka! of neem contact op met Joris Veenhoven.